مسجد جامع یزد به شیوه یک ایوان در دل کویر می‌باشد و در طی حدود ۱۰۰ سال و سه دوره بنا شده‌است. پایه‌های اصلی مسجد را ساسانیان و بنای فعلی مسجد، از لحاظ شیوه معماری متعلق به دو دوره موسوم به آذری دانسته‌اند. بنای گنبد خانه متعلق به دوره ایلخانی و سر در رفیع مسجد را متعلق به زمان شاهرخ و دوره تیموری دانسته‌اند. این بنا از لحاظ خوابیدگی گنبد، سردر رفیع وبلند و همچنین کاشیکاری زیبا و منحصربه‌فرد، شهرت دارد.سبک معماری این بنا به شیوه آذری است.

مدخل:

مسجد جامع کبیر یزد،یکی ازشاهکارهای تاریخی ایران بوده که در هر گوشه و کنار آن ،یادگارهایی از دوران گوناگون برجای مانده است.تاریخچه و ساخت مسجد جامع از دوران پیش از اسلام آغاز شده و پایان کار آن به دهه اخیر برمیگردد. این مسجد یکی از زیباترین مساجد دورهٔ تیموری است که از نظر کاشی‌کاری، سَردَر رفیع، منارهها و کتیبهٔ آن در عداد زیباترین شاهکارهای معماری قرن نهم هجری قمری می‌باشد. گرچه ساختمان اصلی مسجد را به قبل از دورة تیموری نسبت می‌دهند ولی ساختمان فعلی بر طبق کتیبه‌های موجود نشان می‌دهد که در دورهٔ تیموری بنا گردیده‌است. کتیبه‌های مسجد یکی به خطّ کوفی آجری و دیگری به خطّ ثلث سفید بر روی کاشی لاجوردی است. در متن کتیبة سَردَرْ، نام شاهرخ تیموری و سلطان جهانشاه و تاریخ ۸۶۱ هجری قمری خوانده می‌شود. دردوران پیش از اسلام درمکان کنونی مسجد جامع،احتمالاً آتشکده ساسانی برپابوده که تادوران پس ازاسلام نیزدوام داشته است.بنای کنونی مسجد با وسعتی حدود ۱۰٬۰۰۰ مترمربّع مشتمل بر سَردَر ورودی و جلوخان، صحن وسیع، رواقهای جانبی صحن، ایوان، گنبدخانه و شبستانهای طرفین آن، شبستان بزرگ ستوندار، کتابخانه، تزیینات غنیّ و زیبا و کتیبه‌ها و سنگ نوشته‌های تاریخی و غیر تاریخی است.خاورشناسی به نام ماکسیم سیرو اعتقاد داردنخستین مسجدی که به جای آتشکده،به نام مسجدعتیق شکل گرفته،مربوط به سده های اولیه اسلام است. پیشینه تاریخی : قدیمی ترین تاریخی که برای انجام فعالیت های مذهبی-اسلامی،دربخشی ازفضای کنونی مسجدجامع یزد ذکرمیشود،متعلق به نیمه دوم قمری است.احداث مسجدجامعرانیزمربوط به نیمه دوم سده سوم قمری،درزمان حکومت "عمرولیث"ودرعصر صفاریان ویاقبل از سلاجقه می دانند،مسجدی که در ترسیم ماکسیم سیرو دارای انحراف قبله بود.درسده چهارم قمری،مسجدجامع یزد در حومه شهرقرارداشته،که درواقع درکنار آتشکده زرتشتی بنا شده بود.

ویژگی های مهم این بنا:

این مسجد به چند دلیل حایز اهمیّت است: نخست آن که قدیم‌ترین نمونهٔ معماری است که طی قرن نهم هجری قمری، در معماری مذهبی ناحیّهٔ یزد از آن تقلید شده‌است؛ این طرح مرکّب از یک مقصورهٔ گنبددار و یک شبستان مستطیل بلند و کشیده‌است. چهارگوش بودن پلان مسجد برگرفته از الگوی معماری کعبه است.بنایی کاملاً قدسی و متعالی در اسلام دارد و به عنوان نمادی کیهانی در الگوهای معماری مسلمین مورد استفاده قرار میگیرد.

پلان گنبد خانه مسجد چهارگوش ومربع است ودرجهان شناسی اسلامی مربع متجسدترین صورت خلقت درزمین ونماینده کمیت محسوب می شود درحالی که دایره درحدآسمان ونماینده کیفیت به حساب می آید.

به نقل ازاستادپیرنیااین گنبددارای دوپوسته می باشدکه پوشش درونی گنبدکه متناسب بااقتضائات فضایی واجرایی معماری داخلی مسجدشکل می گیرد،شرایطی رابه وجود می آورد که باپوشش بیرونی که متناسب بااقتضائات بیرونی شکل می گیرد،متفاوت است.دیگر ویژگی مهمّ بنا کاربرد وسیع تاق‌های سراسری (تاق و تویزه) در شبستان‌هاست که با کاشی معرّق همراه‌است. نکتهٔ قابل توجّه دیگر در ساختمان مسجد جامع یزد، مسألهٔ ایجاد روشنایی غیر مستقیم به وسیلهٔ انعکاس نور از گچ سفید گنبد و دیوارهاست. همچنین تزیینات داخل و خارج گنبد، نمای خارجی- داخلی ایوان اصلی و محراب زیبای آن که از قسمت‌های مهمّ مسجد به شمار می‌رود، بی‌نهایت ارزنده و جالب است نحوه شکل گیری مسجد: مسجد فعلی برجای سه مسجدی بنا شده که درقرون متمادی،درجواریکدیگر ساخته اند.این سه نهایتادردوره قاجاریان به مسجدی واحد باصحن وسیع تبدیل شده است.